کاروانسرای میاندشت در استان سمنان، به‌عنوان یکی از اعظم وسیع‌ترین کاروانسراهای ایران، از طیف وسیعی از تاریخ و فعالیت‌ها بهره‌مند شده و هنوز نیز به‌عنوان یک نماد ارزشمند در تاریخ و فرهنگ این کشور برجسته است. کاروانسراها در ایران، جاذبه‌های جهانی هستند که به‌صورت شبکه‌ای در امتداد مسیرهای پررفت‌وآمد قرار گرفته‌اند و برای استراحت و خدمات مسافران به‌کار می‌روند.
این اماکن تاریخی نقشی بسزایی در تبادل فرهنگی و تجاری داشته‌اند. کاروانسراها، جایگاه ویژه‌ای در تاریخ بازرگانی ایران دارند، به‌ویژه در مسیرهای مهمی همچون جاده ابریشم. میاندشت که یکی از کاروانسراهای بزرگ در مسیر ابریشم قدیمی بوده، در این مقاله به دقت‌ترین بررسی این مهم اختصاص داده خواهد شد.
موقعیت کاروانسرای میاندشت چیست؟
این کاروانسرا در استان سمنان و در شهرستان میامی، بر روی بزرگراه سبزوار-میامی (به نام بزرگراه امام رضا) واقع شده است. مسافت این کاروانسرا تا شهر میامی حدود ۴۰ کیلومتر (حدود ۲۵ مایل) به سمت شرق، ۱۰۵ کیلومتر (حدود ۶۵ مایل) تا شهر شاهرود به سمت غرب و ۱۵۰ کیلومتر (حدود ۹۳ مایل) تا شهر سبزوار به سمت شمال است.
فاصله این کاروانسرا از تهران نیز حدود ۵۱۵ کیلومتر (حدود ۳۲۰ مایل) است، که معادل حدود ۶ ساعت و ۳۵ دقیقه سفر با خودرو از تهران به این مکان می‌شود. نحوه دسترسی به کاروانسرای میاندشت برای رسیدن به کاروانسرای میاندشت با استفاده از خودروی شخصی، شما باید از محور شرقی-غربی جاده امام رضا (سبزوار-میامی) استفاده کنید. اگر از شهر سبزوار به سمت میامی حرکت می‌کنید، کاروانسرا در سمت راست جاده واقع شده است.
همچنین، اگر از شهر شاهرود به سمت سبزوار حرکت می‌کنید، با یک دور برگردان، می‌توانید به کاروانسرا دسترسی یابید. فرودگاه شاهرود به‌عنوان نزدیک‌ترین فرودگاه به کاروانسرای میاندشت شناخته می‌شود و ایستگاه‌های راه‌آهن نزدیک‌ترین مراکز حمل‌ونقل عمومی به این کاروانسرا هستند.
ایستگاه‌های سمنان و شاهرود به‌ترتیب ۲۹۰ کیلومتر (حدود ۱۸۰ مایل) و ۱۰۵ کیلومتر (حدود ۶۵ مایل) فاصله دارند، که به‌سادگی می‌توان با استفاده از قطار، اتوبوس، هواپیما یا خودروی شخصی به این کاروانسرا دست یافت.
تاریخچه ی کاروانسرای میاندشت
در دوران حکومت صفویان، مسیرهای کاروانی از شاهرود به سوی شرق و از مزینان، یکی از روستاهای واقع در توابع بخش مرکزی شهرستان داورزن در استان خراسان رضوی به سوی غرب تردد مستمر داشتند.
به منظور تسهیل و ایمنی تردد این دسته‌های نظامی و روستایی، شاه عباس صفوی در نقطه تلاقی این مسیرها کاروانسرای شاه عباسی را ایجاد کرد. این کاروانسرا، معروف به کاروانسرای شاه عباسی میاندشت، روی زمینی به مساحت ۲,۱۰۰ متر مربع بنا شده بود.
به‌منظور افزایش امنیت در برابر حملات راهزنان، دو قلعه، یک چاپارخانه، یک کبوترخانه و یک تلگراف‌خانه نیز در این مجموعه احداث گردید. در دوره قاجار، کاروانسرا توسط “حاجی علی نقی کاشانی” مرمت شد و کتیبه‌ای با تاریخ ۱۲۹۱ هجری قمری (۱۲۵۲ هجری خورشیدی) بر سردر کاروانسرای غربی نصب گردید.
با گذر زمان، نیاز به امکانات بیشتر برای مسافران و کاروان‌ها احساس شد و بنابراین، یک کاروانسرای جدید از آجر با مساحت ۸,۸۰۰ متر مربع نیز در شرق محوطه احداث شد. این کاروانسرا به شکل یک قلعه از آجر و با حمایت مالی “حسین‌خان نظام‌الدوله”، ملقب به “شهاب‌الملک آجودان‌باشی”، در دوره قاجار ساخته شد.
در زمان حکومت حسین‌خان نظام‌الدوله در دوره فتحعلی‌شاه، محمدشاه و ناصرالدین‌شاه، این کاروانسرا به‌عنوان یک مرکز دولتی و ولایت خراسان شناخته شد و به سرپرستی حوزه‌های دولتی و اداری این دوران مشغول به فعالیت بود.
در این مدت، فراهم آمدن امکاناتی برای اقامت حدود ۲۰,۰۰۰ زائر در این کاروانسرا مشاهده شد، که ظرفیت آن در دوره قاجار به ۱۰۰ برابر امروز افزایش یافت. در دهه‌های بعدی، مجموعه کاروانسرای میاندشت به‌علت نیاز به توسعه و بازسازی، اقدامات مرمتی را در سال ۱۳۷۴ خورشیدی تجربه کرد.
این مرمت شامل بازسازی دیوارهای خارجی کاروانسرای غربی و احداث پشت‌بندهای آجری بود. در سال ۱۳۸۴، با اجرای طرح پردیسان توسط صندوق احیا، مرمت‌های دیگری انجام شد. در سال ۱۳۹۹، شرکت “میزبان سرزمین پارس” مسئول تکمیل مرمت و بهره‌برداری از مجموعه کاروانسرای میاندشت شد.
در این زمان، به‌دلیل شیوع ویروس کرونا، مجموعه به مدت معدودی بسته شد. با گذشت زمان و پس از انجام مرمت‌های گسترده، مجموعه کاروانسرای میاندشت در تاریخ ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۲ بازگشایی شد. امروزه، این مجموعه با امکانات رفاهی مناسب، به عنوان یک تفرجگاه برای اقامت مسافران شناخته می‌شود.
معماری کاروانسرای میاندشت
مجموعه کاروانسرای میاندشت، با گسترشی حدود ۲۱,۶۷۰ متر مربع، از چهار بخش اصلی تشکیل شده است: کاروانسرای صفوی (بخش غربی)، کاروانسرای قاجاری (بخش شرقی)، کاروانسرای میانی (بین دو کاروانسرای صفوی و قاجاری)، و مجموعه خشتی در شمال غرب.
ورودی کاروانسرا از دیوار بیرونی جلوتر آمده و ارتفاع بیشتری نسبت به اطراف دارد. این ورودی در وسط قرار گرفته و ورودی اصلی کل مجموعه است. باراندازی نیز در وسط کاروانسرا ساخته شده که برای نمایش و فروش کالاها، و همچنین تخلیه بار به‌کار می‌رفت. کاروانسرای صفوی در بخش غربی قرار گرفته و پلان آن به‌شکل حیاط مرکزی و هشت‌ضلعی است.
حیاط یا کاروانسرای میانی به کاروانسراهای صفوی و قاجاری متصل می‌شود و رواق، حجره و ایوان‌های متنوعی در این حیاط دیده می‌شود. سه کاروانسرای متصل به هم، هرکدام چهار ایوانی و از نوع میان دشتی هستند. این ساختمان‌ها از آجر، سنگ و ملاط گچ نیم‌پخت ساخته شده‌اند که در کوره آجرپزی سنتی (که آثار آن در اطراف کاروانسرا مشاهده می‌شود) تهیه شده‌اند. در غرب کاروانسرای صفوی، بخشی از یک چاپارخانه خشتی باقی‌مانده است.
سه آب‌انبار در مجموعه حضور دارد: یکی در خارج مجموعه نزدیک ورودی و دو آب‌انبار دیگر در حیاط میانی. این آب‌انبارها از زمان‌های گذشته آب شیرین و قابل شرب مجموعه را تأمین می‌کردند. آب‌انبار خارج از مجموعه در ضلع جنوبی کاروانسراها در کنار بقایای واحدهای مسکونی و قهوه‌خانه قرار دارد.
